Γεώργιος - Αλέξανδρος Μαγκάκης: "Η βία είναι ανίσχυρη μπροστά στο νόημα του ανθρώπου"

Εκείνα τα χρόνια, χρόνια της δικτατορίας, ήταν για κάποιους - για λίγους, ίσως, κι οπωσδήποτε για λιγότερους απ' όσους θάπρεπε - χρόνια πέτρινα, έτσι όπως λίγο μοναχικά κι όπως μπορούσαν έδιναν τον αγώνα τους και μπαινόβγαιναν τακτικά στις φυλακές του καθεστώτος.
Για άλλους ήταν χρόνια βουβά... χρόνια, που περνούσαν με το αυτί κολλητό κάθε βράδυ στην συχνότητα της Deutche Welle, με φήμες, που κυκλοφορούσαν στόμα με στόμα, και με ψιθύρους γύρω από το οικογενειακό τραπέζι.
Έτυχε κι έχω πολλές τέτοιες παραστάσεις μέσα μου - σχεδόν βουβές όλες, δίχως ήχο... Μια εικόνα εδώ, ένα ραδιοφωνικό παράσιτο στα βραχέα εκεί... ένας ψίθυρος πιο βαθιά: "Πιάσανε τον Σάκη πάλι... " - τον Πεπονή - σαν ν' ακούω την μητέρα μου πάλι να λέει συνωμοτικά. Συνδεόταν οικογενειακώς και τα μάθαινε πρώτη...
Κι άλλοτε πάλι μέσα μου ηχεί ένα: "Έκανε δήλωση ο Μαγκάκης."...
Δύσκολοι καιροί, απάνθρωποι... Και κάποιοι άνθρωποι, που καταγράφηκαν ως θρύλοι στα εσώτερα ενός παιδιού και, αργότερα, εφήβου.
Ονόματα, που ελάμβαναν μυθικές διαστάσεις, καθώς κρατούσαν ζωντανή την ελπίδα για την Ελλάδα και την ελευθερία και την ανάταση! Άνθρωποι, νομίζω, του μεσαίου χώρου, κυρίως, άνθρωποι αξιοπρεπείς, ευγενείς, που διατηρούσαν όλη την αθωότητα και τον πολιτικό ρομαντισμό της καταγωγής τους, που δεν είχαν πείρα από συνωμοτική δράση και ζωή στην παρανομία. Άνθρωποι της διπλανής πόρτας ή σχεδόν, που αμέσως ή τακτικά τους συνελάμβαναν, με λόγο ή δίχως λόγο, μ' αφορμή ή δίχως αφορμή. Συνήθεις ύποπτοι και διαρκείς φάροι μέσα στο σκοτάδι, πότε με γράμματα μέσα από τις φυλακές πότε με τις απολογίες τους στα δικαστήρια, χωρίς τις πλάτες ισχυρών Κομμάτων πίσω τους, χωρίς την επιλογή της φυγής στο εξωτερικό ή της αυτοεξορίας στις αγκάλες ιδεολογικά συγγενών χωρών και συντρόφων.
Τέτοιοι άνθρωποι και τέτοιοι "πολιτικοί" με την ευρύτερη του όρου έννοια ήταν ο Πεπονής και ο Μαγκάκης, που έμελλε να αποχωρήσουν από τα εγκόσμια με διαφορά όχι πολλών ημερών και μέσα σ' ένα κλίμα τόσο ζοφερό όσο και το κλίμα, που τους άνδρωσε πολιτικά...

Καθηγητής της Νομικής ο Γ. Α. Μαγκάκης, άφησε κείμενα σπουδαία πίσω του. Παρακαταθήκη φιλοσοφίας της ελευθερίας η περίληψη του αποχαιρετιστήριου μαθήματος του, αμέσως μετά την παύση του ως Καθηγητή:

Αγαπητοί μου μαθηταί,

Σκοπός των πανεπιστημιακών παραδόσεων δεν είναι μόνον να σας εισαγάγουν εις το

δόγμα του Δικαίου και να σας μεταδώσουν απλώς μίαν ειδικήν συλλογιστικήν.

Σκοπός των είναι, προ παντός, να σας καταστήσουν σαφές το πνεύμα και την ουσίαν του

Δικαίου. Εις τας μέχρι τούδε συναντήσεις μας εις αυτό ακριβώς το πνεύμα του Δικαίου

προσεπάθησα να σας εισαγάγω.

Σήμερον ας επανέλθωμε εις αυτό το πνεύμα, ας ασχοληθούμε μόνον με αυτό και ας

τονίσουμε διά μίαν ακόμα φοράν αυτό, το οποίον είναι το πλέον θεμελιώδες.

Το Δίκαιον δεν είναι ένας οποιοσδήποτε εξαναγκαστικός κανών, ρυθμίζων την συμβίωσιν

των ανθρώπων. Αν ήτο μόνον αυτό, καθ’ ουδέν θα διέφερε από τους κανόνας, οι οποίοι διέπουν

ωρισμένας κοινωνίας του ζωικού βασιλείου. Δεν θα διέφερε, π.χ., από την κοινωνίαν των μελισσών

ή των μυρμήγκων. Εκείνο το οποίον είναι το χαρακτηριστικόν γνώρισμα του Δικαίου, η πεμπτουσία

του, είναι ο προσανατολισμός του προς τας αξίας.

Μόνον δι’ αυτού του προσανατολισμού το Δίκαιον καθίσταται κατάκτησις του πολιτισμού 

και δικαιώνεται ηθικώς.

Η βασική δε αξία, προς την οποίαν είναι προσανατολισμένο το Δίκαιον ως θεσμός

πολιτισμού, είναι η ελευθερία.

Τούτο αποδεικνύεται, προ παντός, από την ιστορίαν.

Η ιστορία των ανθρώπων δεν είναι παρά μία πορεία οδύνης και αγώνος δια την κατάκτησιν

της ελευθερίας και δια την εξασφάλισιν και την κατοχύρωσίν της διά του Δικαίου.

Μία είναι η μεγάλη αλήθεια εις το πλαίσιον της επιστήμης μας: ότι το Δίκαιον αποκτά το

ηθικόν του περιεχόμενον, καθίσταται, δηλαδή, ηθική αξία, μόνον εφ' όσον αποβλέπει εις το να

διασφαλίση την ελευθερίαν εις τους ανθρώπους.

Άλλως το Δίκαιον, άνευ δηλαδή αυτού του προσανατολισμού, καθίσταται μέσον

καταπιέσεως εις τας χείρας του ισχυρού, προς εξασφάλισιν της κυριαρχίας του.

Προς την αξίαν της ελευθερίας πρέπει, όμως, να είναι προσανατολισμένος και ο νομικός και

ως επιστήμων και ως άνθρωπος. Διότι, άλλως, καθίσταται ένας απλούς τεχνικός, γνώστης, δηλαδή,

της τεχνικής απλώς του Δικαίου, ο οποίος διατρέχει τον κίνδυνον να γίνει ταπεινός υπηρέτης του

ισχυρού.

Την ανάγκην αυτού του προσανατολισμού προσεπάθησα εις την μέχρι τούδε σειράν των

μαθημάτων να σας καταστήσω σαφή.

Αυτό ήτο και το βαθύτερον νόημα και η βαθυτέρα επιδίωξις αυτών των μαθημάτων.

Πρέπει σήμερον να σας το τονίσω. Διότι το σημερινόν μάθημα είναι το αποχαιρετιστήριον.

Μετά βαθυτάτης λύπης μου είμαι υποχρεωμένος να σας αφήσω.

Αλλά ο χωρισμός αυτός είναι το τίμημα της συνέπειας προς τας αξίας τας οποίας

εσεβάσθην εις όλην μου την ζωήν.

Και είναι το τίμημα της επιδιώξεως να κρατήσω και εγώ την έδραν αυτήν βήμα ελευθέρας

σκέψεως.

Αι έδραι του Πανεπιστημίου μας έχουν μακράν παράδοσιν. Αξιόλογοι άνδρες τας ετίμησαν

εις χαλεπούς χρόνους με τον αγώνα των να τας κρατήσουν βήμα ελεύθερον. Θα ήτο τρομερόν αν

η έδρα αυτή εις τας ασθενείς μου χείρας εταπεινούτο.

Από την σειράν των συναντήσεών μας εύχομαι και ελπίζω να παραμείνη εις το πνεύμα μας

ο προσανατολισμός προς την ελευθερίαν.

Αυτόν τον προσανατολισμόν, τον οποίον οφείλομεν να λάβωμεν ως νομικοί, οφείλομεν

να λάβωμεν και ως Έλληνες.

Διότι η Ελλάς δεν είναι απλώς μια γεωγραφική έννοια. Είναι, προ παντός, ιδέα ταυτιζόμενη με

την ιδέαν της ελευθερίας. Ας αναλογισθώμεν, λοιπόν, αυτήν την ώραν τους λόγους του ποιητού μας και με αυτούς ας αποχαιρετισθώμεν: «Θέλει αρετήν και τόλμην η Ελευθερία».  

  
Και αργότερα, ο ίδιος αυτός άνθρωπος, μέσα από την φυλακή πλέον, απευθύνει προς τους Ευρωπαίους το μνημειώδες  του "Γράμμα από την φυλακή", με το οποίο επιβεβαιώνει την βαθύετρη και αιώνια σχέση Ελλάδας και Ευρώπης, την άρρηκτη συνοχή και συνέχεια των αξιών του Ευρωπαϊκού πολιτισμού - του Ευρωπαίου ανθρώπου, τελικά - από τα χρόνια της Κλασικής Ελλάδας  ώς την εποχή μας. Και σημειώνει:

Είμαστε ένας-ένας κλεισμένοι στα κελιά μας. Από μια άποψη τα πιο αδύναμα πλάσματα.

Μπορούν να μας κάνουν ότι θέλουν. Εκεί που κάθεσαι έρχονται, σε παίρνουν και σε πάνε, χωρίς

να ξέρεις πού, σε άλλη φυλακή, στην άλλη άκρη. Αν δεν μας φοβόντουσαν τόσο, θα 'λεγα ότι

είμαστε γι’ αυτούς πράγματα. Ο φόβος, όμως, που μας έχουνε διατηρεί την ανθρώπινή μας

υπόσταση και στα  μάτια τους. Αυτά, λοιπόν, τα πιο αδύναμα πλάσματα, άλλο δεν σκέπτονται παρά την μοίρα του κόσμου. Όταν μας βγάζουνε από τα κελιά και βλεπόμαστε, γι’ αυτήν μιλάμε. Αυτή η έγνοια μας. Ξέρουμε κι εμείς μαζί με τόσους τι είναι η λαχτάρα της λευτεριάς, που σπαρταράει στον κόσμο. Και βλέπουμε πια καθαρά τους εχθρούς της. Τρέμουμε για την τύχη της χώρας μας, που την λέμε Ευρώπη. Γιατί ξέρουμε πως σ’ αυτήν κρατιέται η ελπίδα και πως γι’ αυτόν το λόγο απειλείται.

Είναι πολύ επικίνδυνο να συντηρείς την ελπίδα του ανθρώπου. Της Ελλάδας η υποδούλωση τι

άλλο νόημα έχει; Φτιάξανε προγεφύρωμα. Άλλο ένα δίπλα σ’ εκείνα της Ισπανίας και της

Πορτογαλίας. Φοβούνται την Ευρώπη. Αυτήν την βασανισμένη νερομάνα ιδεών. Στα παμπάλαια

χώματά της υπάρχουνε πάντα οι σπόροι τους. Οι απλοί της άνθρωποι τους συντηρούνε μέσα στον κόρφο τους, μ’ αυτήν την τόσο αυτονόητη εδώ ανησυχία του πνεύματος.  Σωστά την φοβούνται οι δήθεν πάμπλουτοι και πάνοπλοι. Εδώ, όταν λέμε για άνθρωπο, καταλαβαίνουμε νόημα.  Αυτό που τον κάνει να είναι το μέτρο για όλα τα πράγματα. Αυτή η πιο παλιά, η πιο σοφή και η πιο εκρηκτική μας σκέψη. Γι’ αυτήν τη σκέψη φοβούνται την Ευρώπη. Ξέρουνε πως κάποτε αναπόφευκτα θα παίξει το ρόλο της. Έτσι κι εμείς φοβόμαστε σήμερα γι’ αυτήν. Αυτήν έχουμε έγνοια. Εμείς τα πιο αδύναμα πλάσματα. Κι όμως αυτό δεν είναι καθόλου αστείο.  

  
Στον απόηχο του λόγου του Γ. Σεφέρη για τον άνθρωπο, που συμπτωματικά αποτέλεσε θέμα της αμέσως προηγούμενης ανάρτησης, ερχόταν ο Μαγκάκης και μιλούσε πάλι για τον άνθρωπο, επισημαίνοντας πως τα ανελεύθερα καθεστώτα αυτόν φοβούνται: τον άνθρωπο. Τον ουσιώδη άνθρωπο, που ακόμα σκέπτεται και νοιώθει, ακόμα προβληματίζεται και δημιουργεί - πέρα από συνθήκες και ανασταλτικούς παράγοντες, όπως οι φυλακές κι οι στερήσεις, οι φόβοι κι οι εκβιασμοί. Αυτόν τον άνθρωπο, που έρχεται από την παράδοση της Κλασικής Ελλάδας κι απλώθηκε και ρίζωσε και καρποφόρησε στην Ευρώπη - και μόνον ή κυρίως σ' αυτήν - αυτόν φοβούνται οι ισχυροί, αυτόν φοβούνται οι πλούσιοι, αυτόν επιχειρούσαν να καταστείλουν οι κωμικοτραγικοί της δικτατορίας τότε.

Κι αυτό επιχειρούν και σήμερα κάποιοι άλλοι εντός κι εκτός Ελλάδας - με άλλου είδους βία, αλλά αυτό επιχειρούν...
Θα το καταφέρουν;
Ήδη μέσα από την φυλακή του τότε, έχει απαντήσει κατηγορηματικά πάλι ο Μαγκάκης:


Η βία τους είναι ανίσχυρη μπροστά στο νόημά μας.