Εσπερινός στην Μεσοσπορίτισσα

Τελείως απρογραμμάτιστα, βρέθηκα χθες, παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, στην Ελευσίνα, για να μετάσχω στον Εσπερινό και στην αρτοκλασία της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας.
Το εκκλησάκι της είναι χτισμένο μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, στο ιερό της Δήμητρας, πλάι στην ονομαστή "Αγέλαστο Πέτρα", όπου φερόταν να έχει καθήσει η Θεά για να συλλογισθεί την άτυχη κόρη της, Περσεφόνη. Και όπου παντρεύτηκε ο Άγγελος Σικελιανός την αγαπημένη του σύζυγο Άννα, το 1940.
Μολονότι δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες για το πότε μπορεί να οικοδομήθηκε το ταπεινό εκκλησάκι, η ανέγερσή του συνέχιζε, έτσι κι αλλιώς, την Ελληνοχριστιανική παράδοση ή συνήθεια της ανέγερσης χώρων λατρείας σε σημεία θρησκευτικής λατρείας των αρχαίων Ελλήνων.
Δεν θα διστάσω να πω πως με τον τρόπο αυτό, νομίζω, οι πιστοί εξασφάλιζαν ένα είδος συνέχειας στα παμπάλαια λατρευτικά τυπικά. Στον βαθμό, μάλιστα, που δεν κατέστρεφαν τα ίχνη και τα σημάδια της παλιότερης θρησκείας και λατρείας, αποκάλυπταν έτσι μιαν εμμονή σε γεωγραφικά σημεία, που πολλοί πιστεύουν ότι δεν είχαν επιλεγεί τυχαία από τους αρχαίους, και απέτιαν έναν δέοντα φόρο τιμής σε προγόνους και προγονικούς θεούς.
Η απόδοση της επωνυμίας "Μεσοσπορίτισσα" στην την Παναγία, τα Εισόδια της οποίας τιμώνται την 21η Νοεμβρίου, δηλαδή στα μέσα της σποράς, απαντάται σχετικά συχνά σε αγροτικές περιοχές της Ελλάδας. Το ενδιαφέρον στην περίπτωση της Ελευσίνας είναι, βέβαια, ότι εδώ συνδέεται άμεσα και απροκάλυπτα με την αρχαία Δήμητρα, θεά της γεωργίας, και συνεχίζει μια λατρεία στο ίδιο σημείο.  
Για να μετάσχουν στην κατάνυξη του ξεχωριστού Εσπερινού της Μεσοσπορίτισσας, οι πιστοί εισέρχονται στον ιερότερο χώρο της Ελληνικής αρχαιότητας και ανεβαίνουν σκαλοπάτια και  βράχια, για να προσεγγίσουν το απλό εκκλησάκι. Η συγκίνηση είναι ολοφάνερη και η συμμετοχή καθολική, εγκάρδια. Οι φωτογραφίες είναι εύγλωττες - και για όσους ενδιαφέρονται παραθέτω am;esvw met;a  αυτούσιο ένα εξαιρετικά κατατοπιστικό και εκτενές κείμενο της φιλολόγου, Κας Βίκυς Παπαϊωάννου, σχετικά με την εκκλησία, το ιστορικό της και το όλο τυπικό, όπως διατηρείται ώς σήμερα.

Περισσότερες φωτογραφίες εδώ.

Παναγίτσα Μεσοσπορίτισσα

 Ο λόφος των αρχαιοτήτων δεσπόζει στο κέντρο της πόλης και είναι εμφανής

από τα περισσότερα σημεία της, όσα τουλάχιστον δεν καλύπτονται με πολυώροφα

κτίρια. Η οχυρή αυτή θέση, που απομακρυνόταν και από το ιδιαίτερα βαλτώδες

μέχρι πρόσφατα έδαφος, καθώς και η χρήση της γης ως χώρος των ελευσίνιων

μυστηρίων αποτέλεσε το κίνητρο για την επάλληλη οικοδόμησή της. Στο λόφο

αυτό, πάνω από το αρχαίο τελεστήριο είναι και το αφιερωμένο στην Παναγία τη

Μεσοσπορίτισσα εκκλησάκι, γνωστό στην περιοχή ως Παναγίτσα, που εορτάζει στις

21 Νοεμβρίου, στα Εισόδια της Θεοτόκου.

 Η γιορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου ήταν και είναι ξεχωριστή για τους

κατοίκους γεωργικών περιοχών, γιατί πέρα από τη λατρευτική σημασία η Θεοτόκος

είναι και προστάτης των αγροτών των περιοχών αυτών, που γιορτάζουν την

Παναγία σαν «μεσοσπορίτισσα». Η γιορτή τοποθετείται ακριβώς στην εποχή του

χρόνου που η σπορά βρίσκεται περίπου στη μέση. Την ημέρα αυτή βράζουν

διάφορα δημητριακά και όσπρια, τα πολυσπόρια, και τα πηγαίνουν στην εκκλησία

να ευλογηθούν. Έπειτα όλη η οικογένεια τρώει από αυτά και εύχεται καλή

καρποφορία. Λένε ότι τα σπαρτά που σπέρνονται μέχρι τις 21 Νοεμβρίου

φυτρώνουν γρηγορότερα και αυτό ακριβώς το σκοπό έχουν και οι προσευχές στη

χάρη της Παναγιάς: είναι για την καλή σοδειά. Είναι προφανές ότι η αφιέρωση του

ναού στην Παναγία τη Μεσοσπορίτισσα δεν είναι τυχαία επιλογή. Οι κάτοικοι

δίνουν στην Παναγιά το ρόλο της αρχαίας Δήμητρας και έτσι σιγουρεύονται ότι η

αγροτική τους παραγωγή δε θα είναι ευάλωτη στις καιρικές συνθήκες, αλλά η θεϊκή

ευλογία θα την προστατεύει. Και πράγματι ο κάμπος της αγροτικής Ελευσίνας είχε

άφθονα σιτηρά.

 Ωστόσο, ούτε και η θέση του ναού της Παναγίτσας είναι τυχαία. Οι

ανασκαφές αποδεικνύουν ότι τον 4ο και 5ο αιώνα τα αρχαία σπίτια διατηρούνταν

ακόμα γύρω από το ιερό και ότι οι Βυζαντινοί επισκεύασαν το τείχος που

περιβάλλει την Ακρόπολη της Ελευσίνας. Δεν υπήρξε, βέβαια, η ίδια μέριμνα για τα

αρχαία ιερά. Το αυτοκρατορικό διάταγμα του Θεοδοσίου Α΄, άλλωστε, στα 392,

ήταν ξεκάθαρο, όσον αφορά την τύχη των αρχαίων ιερών. Έπρεπε να κλείσουν.

Σαφώς, ο ιερός χώρος της Ελευσίνας αποτελεί στόχο και θεωρώ ότι πρέπει να

χτίστηκαν αρκετές εκκλησίες σ’ αυτό το χώρο, για να απομακρύνουν το πνεύμα της

ειδωλολατρίας. Η πρώτη χριστιανική εκκλησία διαπιστώνεται στο σημείο όπου

αργότερα χτίστηκε ο παλαιός Άγιος Γιώργης, που με τη σειρά του γκρεμίστηκε για

χάρη των ανασκαφών. Επρόκειτο για παλαιοχριστιανικό ναό που δε σώζεται

σήμερα. Στην ίδια εποχή ανήκε κι άλλη εκκλησία, που επίσης δε σώζεται και στα

θεμέλια της οποίας χτίστηκε αργότερα η Παναγίτσα. Είναι η ίδια εποχή κατά την

οποία χτίζεται στη θέση του σημερινού Αγίου Ζαχαρία και η τρίκλιτη βασιλική με το

διπλό νάρθηκα και το βαπτιστήριο, της οποίας είναι εμφανή τα αρχιτεκτονικά

κατάλοιπα.

 Αυτό που δε γνωρίζουμε είναι το πότε χτίστηκε αυτός ο ναός. Μπορούμε,

ωστόσο να θέσουμε χρονικά όρια βάσει των μαρτυριών που σώζονται σε μας.

Γνωρίζουμε από τη μαρτυρία του Ενετού Martoni ότι το 1395 η Ελευσίνα ήταν

εντελώς ακατοίκητη και ότι στα 1418 οι Φλωρεντίνοι εγκαθιστούν στις νέες τους

κτήσεις Αλβανούς χριστιανούς, που είχαν μεταναστεύσει από τη Θεσσαλία, για να

εξασφαλίσουν στρατιωτικά το Δουκάτο της Αθήνας. Οι νέοι αυτοί πληθυσμοί

ενσωματώθηκαν με τους ντόπιους κατοίκους και διατήρησαν το αρχαίο όνομα της

πόλης με αλβανική παραφθορά. Την είπαν Λεψίνα. Η Παναγίτσα, λοιπόν, θα

πρέπει να κτίστηκε από τους κατοίκους της Λεψίνας και η πρώτη μαρτυρία που

επιβεβαιώνει την παρουσία της είναι στα 1794, σε μια επιστολή του Xavier Scrofani

“ Ψηλά στο λόφο είναι η εκκλησίτσα της Παναγίας και πιο πέρα ό,τι απέμεινε από

το ναό της Δήμητρας…». Γνωρίζουμε, επίσης, ότι το 1809, δίπλα στην Παναγίτσα

στον ψηλό πύργο του Βοεβόδα της Αθήνας, κατοικούσε ο Τουρκαλβανός επιστάτης

του Κιαμήλ Μπέη. Τέλος, έρχεται η Εταιρεία των Dilettanti, Αγγλική Εταιρεία που

ενδιαφερόταν για τις αρχαιότητες και κατόρθωσε το 1811 με πολλές και επίπονες

προσπάθειες να πάρει άδεια από τον Σουλτάνο για μια πρώτη έρευνα του ιερού, να

διασώσει την εικόνα της Παναγίτσας με το σχέδιο του sir William Gell. Το

καμπαναριό, που είναι τοποθετημένο σε μικρή απόσταση δυτικά του ναού είναι

μεταγενέστερη της εκκλησίας κατασκευή και προφανώς προέκυψε από την ανάγκη

του αυξανόμενου πληθυσμιακά χωριού να αναγγέλλει τα κοινωνικά συμβάντα που

λάμβαναν χώρα.

 Στη νεότερη εποχή ο ναός της Παναγίτσας συνδέθηκε έντονα με τον Άγγελο

Σικελιανό, καθώς ο ποιητής επέλεξε το σημείο για να τελέσει το γάμο του με την

αγαπημένη του Άννα. Στον πρόλογο του βιβλίου με τίτλο «Γράμματα στην Άννα»,

που περιλαμβάνει τις ερωτικές επιστολές του μεγάλου μας ποιητή Άγγελου

Σικελιανού προς την δεύτερη σύζυγό του, την Άννα Καραμάνη – Σικελιανού, η ίδια η

Άννα Σικελιανού αναφέρεται στο γάμο αυτό που τελέστηκε το 1940.

«Ήρθε ο καιρός να ετοιμαστούμε για το γάμο μας. Τέλειωσαν οι

διατυπώσεις, τα χαρτιά, οι αποφάσεις. Ο Άγγελος θέλει να γίνουν όλα με τη

μεγαλύτερη επιμέλεια κι επισημότητα για το μυστήριο που περιμέναμε τόσον

καιρό… Κι όταν τελειώσαμε τις ετοιμασίες, αποτραβηχτήκαμε για λίγες μέρες

περισυλλογής στο νησί μας. Γυρίσαμε το Σάββατο στην Αθήνα με καθαρά μάτια και

καθάρια την ακοή από σιωπή και συγκέντρωση. Την Κυριακή μεταλάβαμε στο

εκκλησάκι της Πλάκας που ’χε τη εικόνα της Αγίας Άννας… Και τη Δευτέρα τ’

απόγεμα 17 Ιουνίου 1940, ημέρα του Αγίου Πνεύματος, φορέσαμε τα νυφικά μας

και πήραμε το δρόμο που ’χει “σημάδι του ιερό την Ελευσίνα”. Μπήκαμε στον

αρχαιολογικό χώρο, λίγο πριν πέσει η νύχτα, κι όχι δεν ήταν όνειρο η “θεία ετούτη

μέρα”.

Διαβήκαμε το δρομάκι ανάμεσα “σ’ ορατά κι αόρατα”, και φτάσαμε στο

εκκλησάκι της Παναγίτσας που βρίσκεται πάνω στο λόφο. Ο παπάς έδειξε έναν

μικρό βωμό ακριβώς έξω από το εκκλησάκι κι είπε στον Άγγελο πως αυτή ήταν η

“Αγέλαστη Πέτρα”, όπου κάθισε η Δήμητρα να συλλογιστεί την κόρη της. Άλλο δεν

ήθελε ν’ ακούσει ο Άγγελος, να γεφυρώσει τη ζωή μας με τ’ αόρατα, κι ο γάμος μας

δεν έγινε στο εκκλησάκι μέσα, παρά στο βωμό της Δήμητρας. Είχε νυχτώσει πια και

μόνο το φεγγάρι μεσούρανα κι οι λαμπάδες που τις κρατούσαμε μόνοι μας, με

τρεμάμενη τη φλόγα τους και την καρδιά μας, φωτίζανε το μυστήριο. Και μπροστά

στο θάνατο μπορώ να το πω: Δεν έγινε ποτέ ωραιότερος γάμος!».

 Ακόμα και σήμερα τελούνται μυστήρια κατόπιν ειδικής άδειας στο ναό. Το

σίγουρο, όμως, είναι ότι κάθε χρόνο, κατά την παραμονή και ανήμερα της γιορτής

των Εισοδίων της Θεοτόκου, οι Ελευσίνιοι επισκέπτονται με χαρά την Παναγίτσα κι

ας χρειάζεται να ανέβουν κάμποσα σκαλοπάτια. Ακόμα και ηλικιωμένοι

ανεβαίνουν την πρόσφατα κατασκευασμένη ξύλινη κατασκευή, για να

λειτουργηθούν στο ναό, ενώ κοιτούν με δέος και τα κατάλοιπα τα αρχαιολογικού

χώρου.

 Σήμερα, η είσοδος στο ναό είναι ελεύθερη κατά την παραμονή και ανήμερα

των Εισοδίων. Ο επισκέπτης, αφού ανέβει ξύλινα και μαρμάρινα σκαλοπάτια,

αντικρίζει το ναό και το κωδωνοστάσιο, που είναι μεταγενέστερη του ναού

κατασκευή καθώς δε μαρτυρείται στις παλαιότερες απεικονίσεις της περιοχής. Το

εκκλησάκι ανήκει στον τύπο της μονόχωρης καμαροσκέπαστης βασιλικής. Στους

τοίχους ουσιαστικά δεν υπάρχουν παράθυρα, εξόν από δύο μικρά ανοίγματα στη

δυτική πλευρά, πάνω από την είσοδο, και στην ανατολική, στο χώρο του ιερού.

Έτσι, εσωτερικά εισέρχεται ελάχιστο φως, που φανερώνει τοιχογραφίες στο άνω

μισό των τοίχων και στην καμάρα της οροφής. Το τέμπλο είναι χτιστό, με ξύλινο

διάζωμα στο ψηλότερο σημείο και φέρει μεταγενέστερες τοιχογραφίες. Η

ανυπαρξία φύλαξης κατά το παρελθόν επέτρεψε σε χριστιανούς μεταγενέστερης

εποχής να χαράσσουν τα ονόματά τους πάνω στις παλιές τοιχογραφίες. Έτσι, ο ναός

της Παναγίτσας αποτελεί γέφυρα ανάμεσα στους αιώνες και θα στέκει για πάντα

πολύτιμος θησαυρός της ελευσινιακής κληρονομιάς.

                                                                                              Βίκυ Παπαϊωάννου

                                                                                              Φιλόλογος

Παραπομπές:

1. 1882- 1895 ανασκαφές Δημήτρη Φίλιου.

2. Scrofani Xavier, Voyage en Gréce fait en 1794 et 1795, Paris-Strasburg, 1801, τόμος ΙΙ,

σελ. 148

3. Society of Dilettanti: Η κοινωνία των ενθουσιωδών (αγγλ. Society of Dilettante ή

Dilettante Society) είναι ιστορικός σύλλογος στο Ηνωμένο Βασίλειο, με σκοπό τον εορτασμό

και τη μελέτη της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. Μέλη του είναι συλλέκτες,

διανοούμενοι ή ευγενείς. Ο σύλλογος συναντήθηκε για πρώτη φορά το έτος 1732, και

ιδρύθηκε το 1734 σύμφωνα με την παράδοση των Dining society. Οι δωρεές των μελών του

συλλόγου κατέστησαν εφικτή την διοργάνωση αρχαιολογικών αποστολών, καθώς και την

επιδότηση καλλιτεχνών του κλασσικού στιλ. (Από τη Βικιπαίδεια).

4. Εταιρεία των Dilettanti, The Unedited Antiquities of Attica, London 1817.

5. Σικελιανού Άννα, Γράμματα στην Άννα, εκδόσεις Ίκαρος, 1980.