Η αρχαιολογία του (μόλις) χθες

Η γενιά μου είναι γενιά μεταιχμίου, γενιά που εκ των πραγμάτων ζει όσο έντονα της επιτρέπουν οι δυνατότητές της την ακμή της τεχνολογίας και του ψηφιακού κόσμου, ενώ, παράλληλα, διατηρεί βιώματα και αναμνήσεις από έναν κόσμο παλιότερο, αισθητά διαφορετικό. 

Ανάλογα με την οικογενειακή προέλευση του καθενός και το κοινωνικό του επίπεδο, τα βιώματα αυτά είναι λιγότερα ή περισσότερα. Είναι βιώματα καθημερινότητας και επιβίωσης στην περιφέρεια, στα χωριά και στα νησιά ή, για τους αστούς, αναμνήσεις σταθερά ανάγλυφες από επιστροφές στα πατρογονικά, από εξορμήσεις ή από καλοκαιρινές διακοπές.

Οι πιο πολλοί γνωρίσαμε το ηλεκτρικό ψυγείο, αλλά θυμόμαστε και το ιδιόμορφο εκείνο ξύλινο ντουλάπι, που άνοιγε από πάνω για να μπει η παγοκολώνα, θυμόμαστε τον παγοπώλη με την τσιμπίδα του. Ζήσαμε σε μπετονένιο περιβάλλον βίαιης και μαζικής αστικοποίησης, αλλά προλάβαμε και ακροκέραμα στις στέγες, φουρούσια, ξύλινα πατζούρια και μαρμάρινα περβάζια, έργα χεριών ανθρώπινων κι όχι άψυχων μηχανών.

Η αγγειοπλαστική τέχνη, πολύ πριν γίνει τέχνη, ήταν πρωτίστως αυθόρμητη απάντηση σε καθημερινές ανθρώπινες ανάγκες, ήταν άμεση και επείγουσα τεχνική επιβίωσης. Το κάποτε βασικότερο και εν αφθονία συστατικό του ανθρώπινου περιβάλλοντος, το χώμα, έγινε πηλός και μετά σκεύος, για να εξυπηρετήσει το μαγείρεμα, την αποθήκευση υλικών, την μεταφορά τους, το παιχνίδι, την διακόσμηση, την φυσική ανάγκη... 

Ο Γιώργος Κυριακόπουλος, ανήκοντας στην γενιά, που ονομάζω εδώ "του μεταιχμίου", πρόσεξε από νωρίς την ομορφιά αυτών των χειροποίητων χρηστικών αντικειμένων, που αφθονούσαν κάποτε ολόγυρά μας, σε κλειστούς κι ανοιχτούς χώρους. Ευτύχησε να δεθεί μαζί τους, άρχισε να τα ψάχνει στα ταξίδια του, να τα  μαζεύει, να τα παρατηρεί, να τα καταγράφει συστηματικά, να τα μελετά - και, πιο πρόσφατα, να τα προβάλλει με κάθε τρόπο.       

Η "Συλλογή Κυριακόπουλου" είναι κιόλας τεράστια, ειδικά αν σκεφθεί κανείς πως από πίσω της δεν υπάρχει Φορέας ή Ίδρυμα, αλλά ένας και μόνον άνθρωπος, με τις επαγγελματικές του δραστηριότητες και τις υπόλοιπες ασχολίες του, τους δεδομένους περιορισμούς πόρων και χώρων για φύλαξη, για έκθεση, για μελέτη. 

Κι αν ενδεχομένως κάποιος δεν είχε ώς τώρα συνειδητοποιήσει τα μεγέθη - τον πόνο, με την ευρύτερη έννοια, το μεράκι, το ψύχωμα, την συστηματική προσπάθεια - ήρθε η χθεσινή παρουσίαση της Συλλογής και της σημασίας της από τον ίδιο τον συλλέκτη, για να αποσπάσει τον θαυμασμό και την ευγνωμοσύνη μας για ένα έργο, που επιτελείται αθόρυβα εδώ και δεκαετίες.  

Στοιχεία της Συλλογής, καθώς και γενικά στοιχεία ή πληροφορίες για την αγγειοπλαστική και το αποτύπωμά της στην συλλογική και ατομική ζωή του Ελληνόφωνου χώρου, είχαν κοινοποιηθεί μέσω της Σελίδας Potters and Pottery of Greece, στο FACEBOOK, που διαχειρίζεται ο κ. Κυριακόπουλος, δίνοντας την ευκαιρία σε όλους τους ενδιαφερόμενους, επαΐοντες και μη, να ανταλλάξουν γνώσεις και παρατηρήσεις. Και χθες, 20 Απριλίου, ήταν πια η ώρα γιατην ζωντανή επαφή.   

Η παρουσίαση και η διαφωτιστική διάλεξη πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του Συλλόγου Φίλων του Ιστορικού Αρχείου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, στον Κεραμεικό, που κι ως όνομα ακόμα, ταίριαζε αξιοπρόσεκτα με την περίσταση.  

Μετά το καλωσόρισμα - σε θαυμαστά, άψογα, Ελληνικά! - του κ. David W. Rupp, Διευθυντή του Καναδικού Ινστιτούτου  στην Ελλάδα και ιδιαίτερα συνδεδεμένου με την αγγειοπλαστική, όπως φαίνεται και από σχετική ανάρτηση στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου, ανέλαβε η Αρχαιολόγος Κα Μεταξία Τσιποπούλου,  Διευθύντρια ανασκαφών Πετρά και Χαλασμένου, στο Λασίθι, να παρουσιάσει τον συλλέκτη και το έργο ζωής, στο οποίο έχει αποδυθεί, να μας κατατοπίσει από επιστημονική άποψη για την γενικότερη αξία του. 

Στην συνέχεια, καθώς έλαβε τον λόγο ο ίδιος ο κ. Κυριακόπουλος, ο χρόνος πύκνωσε.

 Επί δύο ώρες, εικόνες, χρώματα, σχέδια, τεχνικές εναλλάσσονταν γοργά στην οθόνη, φωτίζονταν για χάρη μας, μέσα από παρατηρήσεις και επισημάνσεις του ομιλητή. Μικρές ιστορίες, που είχε ο συλλέκτης να αφηγηθεί, από τις περιπλανήσεις και τις συνεντεύξεις του με αγγειοπλάστες, ξανάδωσαν στα κεραμικά την δική τους ζωή, ζωή πέρα από τα ράφια, έξω από την οθόνη. Τους ξανάδωσαν την ζωή, που είχαν, και την ζωή, που τους αξίζει ανάμεσα σε ανθρώπους, την ζωή μέσα στην δική μας ζωή.

Η αγγειοπλαστική σήμερα αργοσβήνει. Ο κ. Κυριακόπουλος μας έδωσε την στενάχωρη πληροφορία πως μονάχα τρεις παραδοσιακοί αγγειοπλάστες έχουν απομείνει ενεργοί. Ίσως νάναι μοιραίο, ίσως να μη μπορεί να γίνει αλλιώς, έτσι όπως έχουν διαμορφωθεί οι ανάγκες κι οι ρυθμοί της ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. Τι περιθώρια υπάρχουν πια, τι μπορεί να γίνει;
Η κορύφωση της διάλεξης με έναν καταιγισμό εικόνων από εγκαταλειμμένα εργαστήρια και σπίτια απέδωσε αδιάψευστα τεκμήρια των χώρων, των τεχνικών και της θέσης των πήλινων σκευών σε αυτά. Δεν προλάβαμε, δεν μπορέσαμε, δεν ενδιαφερθήκαμε να τα σώσουμε όλα αυτά. Μπορούμε, όμως, να σώσουμε τα προϊόντα τους, να περιμαζέψουμε με στοργή όσα έχουν απομείνει εδώ κι εκεί, να εμποδίσουμε την καταστροφή τους ή την φθορά τους, να ενημερώσουμε...
Κι ίσως, πέρα από την επιστημονική αξία και θεώρηση, εδώ να κρύβεται το πιο άμεσο και σπουδαίο μήνυμα της χθεσινής βραδιάς. Η ενημέρωση για την φθίνουσα τέχνη, η διάδοση της σημασίας και της αξίας των έργων, που προέρχοναι από χέρια ανθρώπων, τα μυστικά, που κρύβουν για την ζωή τους, τους τρόπους τους, τα ήθη και τα έθιμα, τα μυστικά, που μας αποκαλύπτουν, αν κι όταν θέλουμε να τα μάθουμε, να τα αξιοποιήσουμε για να καταλάβουμε καλύτερα το ποιοί είμαστε, το από πού ερχόμαστε και, εξελικτικά, το πώς...

Από αβλεψία κι αμέλεια, από αφέλεια ή από αδιαφορία, χάσαμε οριστικά πολλά πράγματα από το απώτερο κι απώτατο παρελθόν μας, από το συλλογικό χθες. Η αγγειοπλαστική, όμως, όσο κι αν έχει τις ρίζες της στο απώτατο παρελθόν, επέζησε ως ευρύτατα διαδεδομένη τέχνη και τεχνική μέχρι αρκετά πρόσφατα. Για καλή μας τύχη, το χθες της αγγειοπλαστικής είναι κυριολεκτικά μόλις χθες!

Τόσο μόλις, ώστε η σκαπάνη του ερευνητή δεν χρειάζεται πάντα να σκάψει πολύ βαθιά για να βρει τα στοιχεία μιας τέχνης ταπεινής, καθημερινής, αλλά ποτέ ανάξιας. 

Να τα βρει και να τα συντηρήσει, να τα σώσει. 

Όπως, πάλι για καλή μας τύχη, κάνει κι ο κ. Κυριακόπουλος!